Jan Verhoeven; Een Vergeten Nalatenschap
Twee jaar geleden kwam ik een schilderij tegen, rechtsboven gesigneerd, Jan Verhoeven. Een eigenaardig schilderij, geschilderd met een expressief kleurpalet. Zo sterk en ongelooflijk eenvoudig. Ik vroeg me af wie zo'n geraffineerd werk had kunnen schilderen. Wie is Verhoeven? Op de achterkant een kleine stempel van Kunstsalon Wolfsberg, Zürich.
Tussen de covers van oude computerspelletjes zag ik dit schilderij liggen; Een theepot met bloemen en een kom met vruchten, daartussen ligt een "Granaatappel". De theepot en granaatappel in dezelfde camouflage textuur, de schaal met fruit is versierd met mini-citroenen.
De achterkant helemaal geel, tussen de open geslagen gordijnen schijnt het felle zonlicht zo naar binnen.
De oude man, die de voorwerpen (de spelletjes en het schilderij) te koop had, vroeg een klein bedrag. Hij had het schilderij vele jaren in zijn bezit, meer dan 50, op zijn minst. Hoewel hij er veel van hield, besloot hij nu dan toch maar Verhoeven te verkopen. Het geld zou naar zijn zoon gaan, die de videospelletjes verkocht, maar het schilderij niet wilde hebben. De zoon had liever snel geld, dus verkocht zijn vader Verhoeven, voor hem.
Op dit moment heeft Verhoeven, Stilleven met "Granaatappel" een prominente plaats in de Homerische collectie van M.
Een jaar later kwam ik toevallig een aquarel tegen, rechtsonder gesigneerd, opnieuw Verhoeven. Ik wist niet dat hij ook aquarellen maakte (meestal snelle architectonische composities).
Migrant Artists in Paris
Er was enkele jaren geleden een tentoonstelling (21.9.19 - 2 .2.20) in het Stedelijk Museum Amsterdam met schilderijen van emigranten die aan het begin van de 21e eeuw naar Parijs zijn verhuisd. Parijs was in die tijd de katalysator-hoofdstad van de moderne kunst. Kunstenaars kwamen uit alle hoeken van Europa om deel uit te maken van deze creatieve explosie.
"Migrant Artists in Paris"- stelt het werk van de hoofdpersonen voor. Hoofdrolspelers: Picasso, Chagall, Mondriaan, voorprogramma's: Severini, Jan Sluijter, Kees van Dongen, enkele schaduwfiguren; zoals Sonia Delaunay-Terk (niet alleen de vrouw van Robert), maar ook de Uruguayaan Joaquín Torres-García, + vele andere bit-spelers. Ten minste één Nederlander is in deze bezetting volledig weggelaten, zijn naam: Jan Verhoeven.
Jan Verhoeven kwam eigenlijk nooit terug uit Parijs; hij werd tijdens de oorlog door de Nazi’s gedeporteerd naar een concentratiekamp maar stierf voor aankomst (17.5.1941 Parijs). Samen met zijn lichaam, verdween ook zijn nalatenschap.
Op het hoogtepunt der tijden
‘P. Mondrian.
Ringdijk 55
Amsterdam.
Beste vrienden, jullie zijn waarschijnlijk in Parijs. Stuur me een berichtje: Ik wil graag weten hoe het met jullie allemaal gaat. Ik ben in Laren en van tijd tot tijd in Amsterdam. Ik werk aan een reproductie in het museum. De Mod. Kunstkring is 'dood en verdwenen'. Schelfh., Sluyters, v. Gestel [sic] en ik zijn weggelopen en houden een gezamenlijke tentoonstelling met enkele stukken van Le Fauconnier, die hier nog is. Ik kan nog niet terug naar Parijs: men heeft immers geld nodig om van te leven. Zodra ik dat veilig heb gesteld, kom ik onmiddellijk. - Hartelijke groeten, Piet. - Meer over correspondentie Mondriaan en Jan Verhoeven
.
Een van de bekendste vroege Nederlandse Moderne Kunstenaars (na Mondriaan) die in Parijs actief was, was Kees van Dongen. Maar net zoals ik beschrijf in een vorig essay; Abstract : Reality [Shadowplay], vinden (de meeste) creatieve ontdekkingen niet plaats in een vacuum, maar door een uitwisseling tussen verschillende personages.
Rembrandt bewoog in zijn beginjaren muren en ontdekte nieuwe terreinen, niet alleen, maar in uitwisseling met zijn schaduw Jan Lievens. Ook Kees van Dongen werkte niet alleen in een Parijs atelier. Hij deelde zijn fysieke, maar ook mentale ruimte met een andere Nederlander: Jan Verhoeven.
Jan Verhoeven was een belangrijke speler in die tijd. Zijn werk werd gepresenteerd in de beroemde Salons van Parijs en Berlijn in 1908-1910, maar ook in Keulen en in Zürich (Kunsthaus & Kunstsalon Wolfsberg). Het Stedelijk Museum Amsterdam heeft Jan Verhoeven twee keer vertegenwoordigd; met 12 schilderijen, in een tentoonstelling in 1911, en het jaar daarop, in 1912 met 8 schilderijen.
“Es wird wohl nicht mehr lange dauern, bis sie die Kunstzeitschriften aller Länder eingehend mit Verhoeven beschäftigen. Dann werden sich die Ausstellungen der Weltstädte um ihn reißen und unsere Stadt wird froh sein dürfen, wenn sie ab und zu ein Bildchen von ihm zu sehen bekommt; nie aber wird ihr wieder eine so stattliche Zahl starker Werke von ihm von Augen geführt.” — Citaat uit de introductietekst voor de tentoonstelling van 1912 in Kunstsalon Wolfsberg, Zürich, geschreven door Albert Baur.
Het zal niet lang duren of de kunsttijdschriften over de hele wereld zullen het uitgebreid over Verhoeven hebben, en de tentoonstellingen in de wereldsteden zullen allemaal over zijn werk gaan. Onze stad (Zürich) zal dan blij zijn om af en toe een klein schilderijtje van hem te zien. Nooit meer zul je zulke sterke werken van hem voor je ogen zien. - Nederlandse vertaling
Nu, meer dan 100 jaar later, en bijna 80 jaar na zijn dood, werden zijn schilderijen nooit meer gepresenteerd, niet als een hoofdstuk in een grote museumtentoonstelling, zelfs niet als opvulling. Integendeel, hij verhuisde naar een obscuur domein. Slechts een enkeling kent het belang van zijn werk in de Moderne Kunstbeweging.
Een onafhankelijke Fauve
Rond de eeuwwisseling besloot Jan Verhoeven naar Parijs te gaan, om voor de Nederlandse kranten artikelen te schrijven over de komende Wereld Expo van 1900. Hij vestigde zich in Montmartre; de levendige, dorpse wijk in Parijs. Een plek waar vrijwel alle modernistische kunstenaars voor een deel van hun leven woonden.
Al snel na aankomst in Parijs gaf Verhoeven de journalistiek op voor de kunst. Zonder opleiding, zonder vrienden, zonder geld, begon hij te schilderen, jarenlang. Hij presenteerde zijn werken in de Salon des Indépendants {tentoonstelling van werken van kunstenaars die voor de officiële tentoonstellingsjury's onaanvaardbaar waren}.
Het publiek lachte en maakte grappen over deze onafhankelijke tentoonstellingen en hun kunstenaar. Hetzelfde werk hangt nu in musea over de hele wereld {met uitzondering van Verhoeven} of wordt voor miljoenen verkocht op internationale veilingen. Verhoeven was een zeer arme man. Hij liep door de koude straten van Montmartre in kapotte kleren en schoenen, en had nauwelijks geld om eten te kopen.
Na jaren van strijd kreeg hij eindelijk zijn grote doorbraak in 1908. De Salon d'Automne (Parijs, herfstsalon) toonde de komst van een nieuwe kunstbeweging. Het werd voor sommige belangrijke critici duidelijk dat het impressionistisch-analytisch-optische tijdperk voorbij was, en plaats maakte voor nieuwe soorten kunst: een creatief proces, geboren uit een persoonlijke dimensie, het temperament van de kunstenaars zelf. Deze nieuwe groep kunstenaars construeerden expressieve taferelen, met eenvoudige contouren en fantastisch-vibrerende kleuren.
Plotseling kwam Jan Verhoeven, die zeven jaar lang in ellende, geïsoleerd en alleen werkte, in de schijnwerpers te staan. De jonge Nederlandse kunstenaar, een schaduwspeler, maakte namelijk al in 1905 dat soort Moderne Kunst.
De volgende jaren waren zeer succesvol voor Verhoeven, met belangstelling van de grote Parijse kunsthandelaren, die zijn werk voor veel geld verkochten. Verhoeven zijn werk werd gepresenteerd in verschillende tentoonstellingen in Europa, samen met de andere hoofdrolspelers, en hij had zelfs een paar solo-tentoonstellingen.
Intermission - Degenerate Art [Entartete Kunst]
Wat is er gebeurd? Hoe is Jan Verhoeven van de kaart verdwenen?
Hitler hield niet zo van de vrijgevochten aanpak en uitstraling van alle moderne kunst: expressionistisch, kubistisch, surrealistisch, dadaïstisch, noem maar op, hij verafschuwde het. Hitler zag deze kunstvormen als een ondersteuning van de duivelse communistische rode ideologie. Jawel, Hitler had een groot gevoel voor verbeelding.
Toen Hitler aan de macht kwam, nam hij zelf de stoel van curator in. Hij organiseerde een reizende tentoonstelling die begon met een openingsshow in München:
[Entartete Kunst] (1937) {Een verbluffende 650 modernistische werken chaotisch bij elkaar gehangen. De beste tentoonstelling over Duitse expressionistische kunst ooit georganiseerd, en misschien zelfs de beste vroeg-modernistische kunsttentoonstelling in het algemeen}.
De werken werden gecombineerd met Nazi marketing-spam. Slogans, logo's, symbolen en posters werden rondom de kunst geplaatst, met de mededeling dat dit alles duivels en een schande is. Hitler communiceerde via zijn persoonlijke persmachine: "We zullen al deze werken vernietigen na de show!"
Terwijl de zeer succesvolle tentoonstelling langs twaalf steden in Duitsland en Oostenrijk trok, kreeg zijn nazi-collega Hermann Göring (zelf een enthousiast kunstverzamelaar/dief) enkele telefoontjes van buitenlandse partijen. Zij waren geïnteresseerd in het kopen van de Entarte Kunst. Expressionisme, en Duits expressionisme in het bijzonder (een kleine lokale happening in die tijd), werd een wereldberoemd gebeuren, gepromoot door Hitlers reizende show.
Hermann kreeg steeds meer telefoontjes; ze wilden allemaal deze schilderijen hebben. Hij sprak met Adolf en ze besloten een veiling te organiseren: op neutraal terrein, Zwitserland. Hij nam contact op met Max Fischer (gepromoveerd chemicus, eigenaar van een wasfabriek, maar ook een enthousiaste kunstverzamelaar). Max organiseerde, met de door de Nazi's geleverde werken, de beste moderne kunst veiling ooit, een super-verkoop, bij galerie Fischer. Sommige van deze werken kwamen zelfs in de permanente collectie van MoMa terecht.
Sammlung Fischer (zijn ouders waren ook verzamelaars) bevatte toentertijd de grootste collectie Jan Verhoeven schilderijen, maar niet alle stukken zijn meer bij elkaar.
Abstract : Reality door Verhoeven
Schilderijen gemaakt door Verhoeven na 1920 zijn zeer moeilijk te vinden, ik ken er geen, behalve dit schilderij van een zigeuner uit de latere periode van zijn leven.
{Een afbeelding van een zigeuner, die een wit kleed draagt, kijkt de toeschouwer recht in de ogen. Zijn gezicht is bedekt met een rood-witte doek op een zwarte achtergrond} {*}.
:
{Een witte bolvormige cirkel in de rechterhoek, op de cirkel een ster: een vijfpuntig Pentagram.
Achter de witte cirkel is iets verborgen; de schaduw van de maan onthult een deel van een dikke rode streep naast een witte lijn. Dit zijn dezelfde kleuren als zijn sjaal. }{*} = [Een hint van Nazi symboliek rond zijn hoofd].
Het toont Jan Verhoeven's meesterschap van Abstract : Reality (term bedacht door M. in 2016). Zelfs in moeilijke tijden kon hij nog verbazingwekkend betekenisvolle schilderijen maken. Toch werd Jan Verhoeven uitverkozen om te werken in een concentratiekamp. Hij werd onvriendelijk verzocht zich om mee te gaan en werd in een treinwagon geplaatst, een spoor dat naar de dood leidde. Al zijn bezittingen werden in beslag genomen. Hij eindigde waar hij begon, met niets.
Het meeste van zijn werk ligt nu verspreid over Europa, en misschien andere delen van de wereld, op voor het publiek verborgen plaatsen, of het is vernietigd. Maar af en toe duikt er op een veiling in Zwitserland, of in het noorden van Italië, een werk van de onbekende kunstenaar Verhoeven op.
Het lichaam zelf
Het meest interessante aan het werk van Jan Verhoeven is de geavanceerde eenvoud van zijn schilderijen. Zijn schilderijen verbeelden niet de pracht en praal van het Parijse nachtleven in het begin van de 20e eeuw. Iets wat regelmatig te zien is in grote werken van zijn kompaan Kees van Dongen en co.
Jan Verhoeven liet daar niets van zien, geen eye-candy voor deze man, maar de sobere waarheid van alledag. Zijn werk is ingetogen en intens. Vrouwen, vaak van exotische afkomst, met gesloten ogen, in eenvoudige versierde jurken, maar allemaal in een levendig kleurenpalet.
Terugkerende klassieke thema's: "Stilleven", bloemen, een landschap, een vrouw, of een groep vrouwen. Jan Verhoeven toont een eeuwige plaats die zich onder de oppervlakte van het vanzelfsprekende bevindt; een verborgen gebied dat achter alle pracht en praal, achter de kortstondige schijnwerpers ligt.
Zijn verfijnde ontwikkeling in het verweven van texturen, patronen en vlakken is iets dat zijn weerga niet kent. Ik ken geen enkele schilder in zijn tijd die deze vaardigheid zo goed beheerst. Texturen van behang worden een jurk, een versiering, of zelfs de versiering van een pot.
Zijn geschilderde achtergronden bevatten zelfs vroege tekenen van de Amerikaanse abstracte expressionisten, de afgebladderde vlakken van Clyfford Still en de rits-schilderijen van Barnett Newman.
Hoewel Jan Verhoeven wordt gecategoriseerd als een Fauve (hij werd lid van de groep, aangevoerd door Matisse en André Derain), zie ik zijn positie iets anders. De Fauvistische werken ontstonden zonder analytische grenzen of theoretisch kader, zoals het werk van de kubisten of de futuristen. Dit is ook het geval met het werk van Verhoeven.
Maar zijn belangrijkste ideeën kwamen al eerder tot stand, in tijden van extreme armoede en eenzaamheid. Zonder enige academische achtergrond maar geleid door zijn eigen temperament bleef hij werk produceren. Hij leerde vanuit zichzelf te creëren ,vanuit het pure innerlijk. Daarom beschouw ik Jan Verhoeven als een outsider-kunstenaar, net als zijn Nederlandse collega Vincent van Gogh.
Als Nederlander is het pijnlijk om...bijna niets over Jan Verhoeven te ontdekken in de openbare collecties, educatieve boeken, en tentoonstellingen van de Nederlandse Musea. Hopelijk kan zijn werk en levensverhaal met dit artikel nieuwe belangstelling krijgen. Op een zekere dag zal Verhoeven weer op zijn verdiende plaats komen, de waarheid schuilt tot nu nog achter het licht.
Jan Verhoeven; Een Vergeten Nalatenschap © M. Production [Educating Creativity] gepubliceerd op 11.2019 Triple-A Society
Biografie
De kunstenaar Jan Verhoeven is een van de weinige onbekende pioniers van het vroege modernisme. Hij verhuisde in 1900 naar Parijs en raakte bevriend met belangrijke avant-garde kunstenaars, vooral die van de Fauves-beweging. Hij stierf in 1941 in Parijs, voordat hij naar een concentratiekamp werd gedeporteerd.
1870 Jan Levinus Gerardus Verhoeven (Jan/Jean Verhoeven) Geboren in Amsterdam (31.07.1870) Vader Franziscus Wilhelmus Verhoeven - Moeder Elisabeth Verhoeven. Jan Verhoeven had nog 3 kleinere broers/zussen.
1896 Verhuisd naar Groningen, Zuiderdiep 268
1900 Verhoeven woonde in Parijs, 13 Rue Girardon, Montmatre Jan Verhoeven deelde zijn atelier met Kees van Dongen. Hij raakt bevriend met de Fauves, en raakt bevriend met Matisse.
1904 Geboorte van dochter Pirette, 30. Augustus. (Overleden in 1986)
1920 Verblijf in Bandol; Zuid-Frankrijk.
1941 Gedeporteerd tijdens de Tweede Wereldoorlog, eerder overleden (17.5.1941)
Tentoonstellingen
1908 De Salon d'Automne, Parijs 4 schilderijen
1909 Berliner Secession 4 schilderijen
1910 De Salon d'Automne, Parijs 4 schilderijen
1911 Salon d'Automne, Parijs 3 schilderijen
1911 Stedelijk Museum Amsterdam 12 schilderijen
1912 Internationale Kunsttentoonstelling Sonderbundes Keulen, 3 Schilderijen
1912 Stedelijk Museum Amsterdam 8 schilderijen
1912 Salon Wolfsberg, Zürich solotentoonstelling
1913 Salon Wolfsberg, Zürich solotentoonstelling
1913 Salon d'Automne, Parijs 3 schilderijen
1913 Salon Wolfsberg, Zürich tweede solotentoonstelling
1914 Kunsthaus Zürich 5 schilderijen
1914 Kunsthaus Zürich 3 schilderijen
1919 Galerie Berthe Weill, Parijs
1920-1939 Salon d'Automne, Parijs diverse groepstentoonstellingen
